تحلیلی بر اثرات تکانه های قیمت نفت بر تراز تجاری ایران (1387 - 1367)

مشکلات ناشی از اقتصاد تک محصولی و اتکای بیش از اندازه به عواید نفتی، اقتصاد ایران را به شدت تحت تأثیر نوسان ها و تکانه های قیمت نفت، قرار داده است. عواید نفتی که حجم قابل ملاحظه ای از درآمد صادرات و درآمدهای دولتی را فراهم می کنند، شدیداً تحت تأثیر قیمت نفت قرار دارند که یک متغیر برون زا محسوب می شود. بی ثباتی این درآمدها نتایج بسیار منفی در اقتصاد کشور ایجاد می کند. با توجه به اهمیت این تکانه ها و اثرات آن ها بر متغیرهای اقتصادی، تاکنون مطالعات گسترده ای پیرامون تأثیر اقتصاد کلان تکانه های قیمت نفت صورت گرفته است. با این وجود بیشتر این مطالعات، مقوله های رشد و تورم را مورد بررسی قرار داده اند و کمتر به بخش خارجی اقتصاد توجه شده است. از طرف دیگر این مطالعات به طور ضمنی فرض می کنند تغییرات قیمت نفت خام، تأثیرهای یکسانی بر متغیرهای اقتصادی خواهد داشت، بدون توجه به این مسأله که کدامیک از تکانه های عرضه یا تقاضای بازار نفت دلیل این تغییر هستند. از آن جا که تکانه های قیمت نفت از نظر تاریخی توسط ترکیبات مختلف تکانه های عرضه ی نفت و تقاضای نفت ایجاد شده اند، آشکار است که تأثیر آن ها بر متغیرهای خارجی از یک دوره به دوره ی دیگر متفاوت باشد. بر این اساس، در این مطالعه فراتر از مطالعه تغییرات قیمت واقعی نفت حرکت شده است. در این مطالعه، ابتدا به تصریح تکانه های قیمت نفت بر اساس رویکرد کیلیان و همکاران (2009) پرداخته شده است. بر این اساس بین تغییرات قیمت نفت که در اثر تکانه های عرضه ی نفت خام ایجاد شده، تغییرات قیمت نفت که توسط تکانه های تقاضای کل برای کالاهای صنعتی ایجاد شده و تغییرات قیمت نفت مرتبط با تکانه های تقاضای مخصوص بازار نفت تمایز قائل شده است. در این روش، یک الگوی var ساختاری (svar) برای بردار سری های زمانی که شامل متغیر های تراز تجاری ایران، تولید نفت خام جهانی، شاخص فعالیت اقتصادی در بازار کالاهای صنعتی، قیمت واقعی نفت خام و سایر متغیرهای موثر نظیر نرخ ارز است، با استفاده از داده های فصلی سال های 1387 - 1367 تخمین زده شده است. نتایج این پژوهش اثرگذار بودن تکانه ی عرضه ی نفت بر تراز تجاری ایران را تأیید نموده است. در حقیقت، یک اختلال برون زا در عرضه ی نفت با عکس العمل قیمت واقعی نفت همراه است و منجر به افزایش قیمت واقعی نفت می شود. از آن جا که تراز تجاری ایران یک تراز تجاری نفتی به حساب می آید، تکانه ی عرضه ی نفت اثر معناداری بر آن در دوره ی مورد مطالعه داشته است. ضریب حاصل از برآورد svar نشان داده که اثر تکانه ی تقاضای کل از لحاظ کیفیت مشابه اثر تکانه ی عرضه ی نفت است و در کوتاه مدت اثر مثبتی بر تراز تجاری دارد. اما از نظر کمیت اثرات کوچک تری در پی دارد. در رابطه با تکانه ی تقاضای مخصوص بازار نفت، اثرات کوچک تری نسبت به تکانه عرضه ی نفت بر تراز تجاری ایران مشاهده شده است، زیرا این نوع افزایش تقاضا در بازار نفت، با تأخیر بر تصمیم کشورهای تولیدکننده ی نفت مبنی بر تغییر عرضه، اثر خواهد گذاشت و به تبع آن، اثرات کوتاه مدت کوچک تری را در پی دارد. عرضه ی نفت جهان بدون شک به تکانه های تقاضای نفت واکنش نشان می دهد. علت پاسخ کند و آهسته ی آن به تکانه های تقاضا پرهزینه بودن تغییر عرضه ی نفت خام است. علاوه بر آن، در عمل، ایجاد تغییر در روند تولید نفت، نیاز به یک بازه ی زمانی نسبتاً طولانی از داده ها دارد. وقتی بازار در شرایط نامطمئن قرار دارد، تولیدکنندگان نفت منتظر می مانند تا اطلاعات کافی بدست آورند و بلافاصله به تغییر عرضه اقدام نمی کنند. بنابراین، می توان قضاوت کرد که در اقتصاد ایران تکانه های نفتی طرف عرضه نسبت به تکانه های طرف تقاضا از تأثیرگذاری معنادارتری برخوردار هستند.